Rozmowa z najstarsz� c�rk� Herberta Czai, Christine

- Po �mierci Pani ojca nap�ywaj� kondolencje z ca�ych Niemiec. Czy nadesz�y z Polski?

- Z Polski przyszed� woreczek z ziemi� - przys�ali go mieszka�cy rodzinnego Skoczowa pod Cieszynem i kilka kamieni z jego ukochanych Beskid�w. W�o�yli�my to do trumny ojca.

- Jeszcze niedawno w polskiej prasie nazywano go „nowym f�hrerem odwetowc�w", „folksdojczem", „Polako�erc�". Zarzucano mu, ze jest rzecznikiem powrotu Niemiec do granic sprzed 1937 roku.

- Wok� ojca naros�o wiele mit�w i pom�wie�. Nigdy, a m�wi� to z ca�� odpowiedzialno�ci�, bo przez wiele lat by�am jego najbli�szym Wsp�pracownikiem, nie powiedzia� jednego s�owa, kt�re obra�a�oby godno�� Polak�w.

- Sk�d wi�c te okre�lenia?

- Ojciec by� niemieckim patriot�, ale szanowa� Polak�w. D��y� do porozumienia mi�dzy obydwoma narodami. Bliskie mu by�y. sprawy Niemc�w na G�rnym �l�sku. Walczy� o uznanie ich praw jako mniejszo�ci.

- Kt�re z pom�wie� najbole�niej dotkn�o ojca?

- Zarzut o wsp�udzia� w uwi�zieniu, a potem w eksterminacji 183 profesor�w Uniwersytetu Jagiello�skiego. Kiedy Hitler doszed� w Niemczech do w�adzy, m�j ojciec zosta� przyj�ty na Wydzia� Germanistyki krakowskiej uczelni. R�wnocze�nie studiowa� tu histori� i filozofi�. Potem sko�czy� w Krakowie studia doktoranckie i na dwa tygodnie przed wybuchem II wojny �wiatowej pe�ni� funkcj� starszego asystenta.
Po aresztowaniu profesor�w stara� si� im pom�c. Dotar� z pomoc� nawet do obozu, gdzie by� uwi�ziony jego profesor, Adam Kleczkowski.

- Czy ojciec by� cz�onkiem NSDAP?

- Cho� nalegano, odm�wi�. Jako katolik uwa�a�, �e wst�pienie do partii nazistowskiej sta�o w sprzeczno�ci z jego zasadami. Zap�aci� za to utrat� stanowiska na uczelni i zosta� wys�any do szk� w Zakopanem i w Przemy�lu.

- Prawd� jest, �e w sprawie krakowskich profesor�w w�adze polskie prowadzi�y dochodzenie,ale niczego ojcu nie udowodniono.

- Wi�cej - niekt�rzy profesorowie Jagiellonki wystawili mu bardzo dobr� opini�.

-W roku 1970 Herberta Czaj� wybrano przewodnicz�cym Zwi�zku Wyp�dzonych. l odt�d sta� si� synonimem z�ego Niemca.

- Powt�rz�: broni� niemieckich praw, ale i szanowa� prawa narodu polskiego. By� jednym z setek tysi�cy Niemc�w, kt�rzy wychowali si� na pograniczu dw�ch kultur.
�wietnie m�wi� po polsku, doskonale zna� wasz� literatur�. Potrafi� cytowa� fragmenty swojego ulubionego „Pana Tadeusza". Jeden ze znajomych profesor�w Uniwersytetu Jagiello�skiego powiedzia� mu kiedy�: - Chcia�bym, �eby Polacy cho� w cz�ci tak dobrze znali swoj� literatur� i histori� jak Niemiec, Herbert Czaja. Ca�y czas utrzymywa� korespondencj� ze swoimi przyjaci�mi z Polski. Niestety, musia� to robi� pod przybranym nazwiskiem. Gdyby polskim w�adzom wpad� w r�ce list z nazwiskiem Czaja, jego adresat mia�by spore k�opoty.

- Przez 50 lat komunistyczne w�adze odmawia�y mu wizy.

- W�a�nie. Dopiero w ubieg�ym roku, jako 82-letni starzec na w�zku inwalidzkim, odwiedzi� dom swoich rodzic�w.

- Dlaczego Czaj�, skoro ca�e �ycie czul si� Niemcem, po przymusowym wyje�dzie z Polski nie odrzuci� przesz�o�ci?

- Ka�dy z nas nosi w sercu swoj� ojczyzn�. Dla mego ojca by�a ni� w�a�nie wschodnia cz�� G�rnego �l�ska. To by� dramat jego i milion�w Niemc�w, kt�rych po II wojnie wysiedlono z ich dom�w. Ojciec nigdy nie zaakceptowa� zasady zbiorowej odpowiedzialno�ci. Nie wszyscy Niemcy �yj�cy w Polsce popierali Hitlera. Nale�a�o ukara� winnych, ale reszcie pozostawi� ich ojczyzn�.
Ojciec przez ca�e �ycie, r�wnie� jako pose� do Bundestagu, walczy� o prawa mniejszo�ci na ca�ym �wiecie. To by�a jego misja i powo�anie. Prac� w Zwi�zku Wyp�dzonych pe�ni� honorowo. Nigdy nie wzi�� za to marki wynagrodzenia.

- Czy nigdy nie my�la�, �eby pozosta� na G�rnym �l�sku?

- To by�o po prostu niemo�liwe. W 1942 roku powo�ano go do Wehrmachtu i wkr�tce zosta� ci�ko ranny na froncie wschodnim. Gdy Amerykanie zwolnili go z obozu jenieckiego, natychmiast wr�ci� do Skoczowa. Jego niewinnego ojca komuni�ci ulokowali w s�u�b�wce. Tata naj�� si� jako robotnik rolny pod Pszczyn�. Nikt go nie pyta�, czy chce zosta�, czy wyjecha�. Musia� wyjecha�. Jego rodzice postanowili zosta�. Gdy w ko�cu zdecydowali si� na wyjazd, by�o za p�no. Poci�gi z repatriantami przesta�y je�dzi�. Wkr�tce babk� oskar�ono o udzia� w niemieckich towarzystwach kulturalnych przed; wojn� i posy�anie syna do niemieckiej szko�y. W 1948 roku skazano 72-letni� kobiet� na p� roku wi�zienia. Zachorowa�a i tu� po zwolnieniu zmar�a. Dziadek prze�y� j� o rok.
W stosunkach mi�dzy Polakami i Niemcami jest niu tylko biel albo czer�, ale s� i p�tony. To w�a�nie Polacy i Niemcy, s�siedzi moich dziadk�w, zatroszczyli si� � ich pogrzeb i latami piel�gnowali ich gr�b.

- Swoje nazwisko Czaja pisze Pani po polsku?

- Tak. Na pewno nie jest to nazwisko niemieckie. Naukowcy w�gierscy powiedzieli memu ojcu, �e cz�sto pojawia si� ono w�r�d Madziar�w. W �redniowieczu z W�gier przez G�rny �l�sk wo�ono do Krakowa specjalnym kupieckim szlakiem rud� �elaza. By� mo�e t� drog� moi przodkowie dotarli w okolice Skoczowa. Ale nawet gdyby moje nazwisko okaza�o si� s�owia�skie, ani ojciec, ani �adne z nas na pewno by si� go nie wstydzi�o.
Chcia�abym powiedzie� wszystkim, kt�rzy przeczytaj� ten wywiad, �e w moim ojcu mieli wielkiego przyjaciela Polak�w. M�j ojciec do ko�ca wierzy�, �e przyja�� mi�dzy naszymi narodami jest mo�liwa. Mimo ran, jakie zada�a nam historia. I mia� racj�. Czy inaczej nasza rozmowa mog�aby si� kiedykolwiek odby�?

Christine Czaja

Rozmowa ukaza�a si� w SUPER EXPRESS 9 maja 1997

Herbert Czaja by� przewodnicz�cym Zwi�zku Wyp�dzonych. W Polsce  zrobiono z niego symbol „niemieckiego odwetu”. Zmar� 18 kwietnia 1997.