[ECHO �LONSKA] [�LONSKE FORUM] [�LONSK] [RUCH AUTONOMII �L�SKA] |
|
3_01/2002 |
||||||
| ||
« nazot do rubriki Debata | ||
|
Na tymat �l�nskij godki ze Slonskigo Forum 1. P�mys z “o” podkry�l�nym �od do�u niy jes nowy. Taki zapis stosowa�a ty� p. Sim�nides w swoim “S�owniku gwary �l�skiej”. Antek, terozki ale Cie niy rozumia. Tak �e� wojowo� �o to, �eby nasze abecad�o by�o przistosowane do k�mputer�w i SMS-�w, a potym prop�nujesz n�m podkry�l�ne �od do�u “o”, kierego, jak sie obawi�m, niy ma w �odnym zestawie znak�w! Prop�nuja na razie ograniczy� si� do tych znak�w, jakie s�m w str�nie kodowyj LATIN2, bo tego zestawu znak�w u�ywaj�m wszyskie okoliczne nacje i na k�mputery z takim zestawym znak�w bydziymy skozani. (Cho� p�no� szykuje si� nowy standard, tzw. UNICODE, w kierym p�no� s�m wszyskie znaki, jakie ino se idzie wymy�le�!) Co do “o” podkry�l�nego �od g�ry, to niy widza �odnego problymu. Pioter godo�, �e czynsto Niymce w taki spos�b zapisuj�m umlauty w pi�mie �odryncznym. To by si� nawet zgodza�o, bo Pioter ty� prop�nuje “o” umlaut. W ogule tych “o” z daszkami i kryseczkami jes trocha do wyboru i w�a�ciwie chyba wszysko jedno, na co si� zdecydujymy. 2. Co do zmiynkczanio, to po mojymu jes to tak 2.1. Zmiynkczane sp�g�oski muszymy nojpiyrw podzieli� na dwie grupy
2.2. Je�eli niy chcymy mie� tak du�o literek z kryseczkami, to ostatecznie mo�ymy zmiynkcza� sp�g�oski z tyj drugij grupy inn�m literk�m. Intuicyjnie czujymy, �e tak�m literk�m mo�e by� abo “i”, abo “j”. “I” jes pod wzglyndym zmiynkczanio szczeguln�m samog�osk�m, bo “i” zawsze zmiynkczo sp�g�oska, jako przed ni�m stoi. A “j” to jes po prostu takie “i”, kiere niy jes samog�osk�m i niy tworzy sylaby. To, �e literki “i” i “j” nojlepij si� do zmiynkczanio sp�g�osek nadowaj�m czuli nawet Angliki, Niymce i Francuze, kierzy miynkich sp�g�osek raczyj niy maj�m w swoich jynzykach i jeich ortografio jes do tego w ogule niyprzistosowano. Przipaczmy sie angielskim s�ow�m “onion” i “canyon” - zmiynkczanie “n” jes zaznacz�ne abo literk�m “i”, abo literk�m “y”, kiero tu oznaczo po prostu nasze “j”. Niymce strasznie mordowali si� z zapisym s�owia�skich nazwisk, takich jak Ma�ka. Jak zauwa�y� Pioter, pr�bowali zaznaczy� zmiynkczynie g�oski “n” stawiaj�nc literka “i” przed ni�m! Tak powsta�o takie dziwne nazwisko jak “Mainka”. Jes takie francuskie nazwisko Biote (od prawa Biote’a - Savarta). Tam ty� Francuze zmiynkczyli g�oska “b” literk�m “i”. Polski jes pod wzglyndym zminkczanio niyk�nsekwyntny i wcale niy jes taki dobrze przemy�lany, jak by si� m�g�o zdowa�! Polski, jako jedyn ze �rednio starych jynzyk�w europejskich, formowo� sie trocha chaotycznie, na zasadzie “pospolitego ruszynio”. Dopiyro �od pewnego czasu naukowce pr�buj�m go czy�ci�, ale terozki niykiere rzeczy jes ju� bardzo trudno ruszy� z powodu przizwyczajynio ludzi. I tak na tle innych starszych jynzyk�w niy jes tak z polsk�m ortografi�m �le - np. angielski to ju� katastrofa. Ale my mo�ymy to zrobi� lepij. Wr��my do polskiego - cho� przewa�nie zmiynkczo sie w polszczy�nie sp�g�oski literk�m “i”, s�m tu wyj�ntki: w takich s�owach jak “Francja”, “elegancja”, “korozja”, “obsesja” do zmiynkczanio jes u�yte “j”. A jes to tak zrobi�ne, bo jak by by�o tam “i”, to Poloki przeczytaliby to jak “Fran�a”, “elegan�a”, koro�a” i “obse�a”. To jes k�nsekwyncjo zasady ortograficznyj przijyntyj w polskim, �e zawsze “i” robi z poprzedzaj�ncych je literek “c”, “n”, “s”, “z” i “dz” d�wiynki “�”, “�”, “�”, “�” i “d�”. Niy powinni my tego b�yndu powtorza�, i besto moim zdaniym Pioter bardzo m�ndrze zaprop�nowo�, �eby pisa� “�e” a niy “sie”, i “�y” a niy “niy”. Jak by my si� mieli �ci�le zastosowa� do polskij ortografie, niy bydziymy umieli zapisa� takich s�ow�w jak “ciga” (a niy “�iga”) abo “zicherka” (a niy “�icherka”)! Wiym, �e “j” do zmiynkczanio sp�g�osk�w zastosowo� Al Majkowski w swoim sposobie zapisu jynzyka kaszebskiego prawie sto lot tymu. Jak Kaszeby se to u�o�yli teroz - niy wiym, ale przigl�ndo� �ech sie niykierym jeich tekst�m i my�la, �e zrobiyli to za p�moc�m g�oski “i”, podobnie jak w polskim. Inne s�owia�skie mowy stosuj�nce abecad�a �aci�skie zdaje si� zmiynkczaj�m sp�g�oski kryskuj�nc samog�oski, ale na tyn tymat powiniy si� wypowiedzie� Pioter. My powinni si� wzorowa� na godkach s�owia�skich, bo �one s�m nojbarzij podobne do naszyj. A terozki wtoro literka jes lepszo: “i”, czy “j”? Jak ju�, to po mojymu lepsze jes “j”. Przisuchejmy sie takiymu s�owu polskiymu, jak “dielektryk” i por�wnejmy je ze s�owym “dieta”. �oba pisz�m sie na pocz�ntku tak samo. Wg zasad�w polskij ortografie “dielektryk” nole�a�o by sie je przeczyta� podobnie jak “die-ta”, czyli jako “die-lek-tryk” - czi sylaby. A w rzeczywisto�ci “di” jes przedrostkiym i wiymy, �e czyto si� to “di-e-lek-tryk” - �tyry sylaby (jako in�inierowi aut�matykowi niy musza Ci tego dugo klarowa�). Przi dwuznakach chyba zawsze znojd�m sie takie s�owa, kierych bes dodatkowego wyja�niynio niy do sie zapisa�. Ale “j”, besto, �e niy tworzy sylaby, tak jak “i”, jes tu chyba mnij gro�ne, bo miyndzy innymi g�oskami �atwij sie straci. Tak wiync, “dielektryk” pisali by my tak samo jak w polskim, i wszyjscy wiedzieli by, �e “di” i “e” cza przeczyta� oddzielnie. Ale ju� polskie “dieta” zapisali by my jako “djeta”, �eby niy czyta� go “di-e-ta”. Niy my�cie se, �e niy znod �ech przik�adu, w kierym i “j” niy funkcj�nuje za dobrze. Wad�m literki “j” w tym zastosowaniu jes to, �e czytaj�nc m�my tyndyncjo do jei przedu�anio (nawet godo si�, �e “jota” to jes dugie “i”). Np. takie s�owo jak “podje� se”. To s�owo ty� mo przedrostek - “pod”, n� i k��c�wka “je�”. Te “j” jes tu moim zdaniym barzij wyra�ne ni� w s�owie “dieta”. Ale ta r�nica niy jes tako mocno, jak w przipadku zmiynkczanio literk�m “i”. Wysilcie si� trocha i spr�bujcie znoj� przik�ady, w kierch zmiynkczanie literk�m “j” by�oby niydobre. Jo ju� znod metoda. Zawsze szuk�m nojpiyrw przedrostka takiego, �eby si� k��czy� na tako litera, na jako chca (jako� sp�g�oska), a potym biera s�ownik i szuk�m s�owek zaczynaj�nych si� na drugo litera, kieryj szuk�m (w tym przipadku “j”), i do tego takich, �eby si� ��nczy�y z przedrostkiym. Zreszt�m zmiynkczanie literk�m “j” zastosowo� ty� Pioter tam, kaj mu brak�o znak�w z miynkimi samog�osk�ma, tj. “u” i “�”. Tak ty� napisali na reklamie “Plaza Center”, kiero mi przis�o� Antek: tam sto�o “bjer chopa, baba, lipsta ...” a niy “bier chopa, baba, lipsta ...”. Takie zmiynkczanie zauwa�y� �ech ty� pora razy w 150 lot starym tek�cie L�mpy, kiery mi wczoraj przis�o� Pioter. L�mpa chyba niy umio� dobrze pisa� po polsku. A terozki p�mys ca�kiym zwariowany. W s�owach z miynkimi sp�g�osk�ma, takich jak “bio�y”, “pies”, “wiosna” s�yszymy jakby bardzo kr�tkie “i”, kiere niy tworzy samog�oski. Mo�e to jes pozosta�o�� po jerach, kiere, �o wiela wiym, tysi�nc lot tymu w tych s�owach wystympowa�y, a potym zanik�y (pomys nasun� mi sie po przeczytaniu artyku��w p. Jana Szwedy w “Jask�ce �l�nskij” z marca i kwietnia 2000r.). Skoro tak, to wprowod�my se na to dodatkowo literka - “miynki znak”. M�gli by my to oznacza� znakiym “ı”, czyli “i” bez kropki, bo to jes takie niywydarz�ne “i”, kierymu czego� brakuje. O kapitalik niy muszymy sie martwi�, bo ta literka nigdy by niy wystympowa�a na pocz�ntku s�owa. To by ty� usatysfakcj�nowa�o Antka, bo ��n niy lubi kropek i krysek nad liter�ma - besto� prop�nuja teroski kropka uj�n� zamias doda�. Wtedy pisali by my “dielektryk”, ale “dıeta” i “podje� se”. To ju� chyba wszyskie problymy by�y by �ozwi�nzane? N� niy, bo znaczka “ı” ty� niy ma w LATIN2. Szkoda! Cza by wiync wzi�n� jaki� inny, mo�e “ � ” abo “ ï ”. N� to jak W�m si� to podobo:
Jak widzicie, te sp�g�oski, kiere i tak muszymy kryskowa�, niych byd�m kryskowane i my�la, �e lepij niy zmiynkcza� ich innymi literk�ma, skoro mo�ymy to zapisa� bez dwuznak�w. 2.3. Piszesz, �e my radzi m�my wszysko proste, yno �e uproszczynie z jednyj str�ny mo�e n�m sk�mplikowa� �ycie z drugij! Dalij uwo��m, �e zapis Piotra jes nojlepszy f�netycznie. Ino cza by go uzupe�ni� �o jeszcze �tyry znaki, miynkie “�”, miynkie “u”, “d�” i “d�”. (My�la, �e pryndzyj eli niyskorzij, g�soski “d�” bydziymy poczebowa�. Jak np. zapisa� s�owo “d�ym” - polskie “d�em”, angielskie “jam”. Mo�ymy zawsze pisa� “d� ”, ale czy to niy jes kopia polskiego dwuznaka „dz”?). Je�eli jednak Waszym zdaniym tych krysek i �og�nk�w jes za du�o, to idzie w piyrszyj kolyjno�ci zlikwidowa� miynkie samog�oski i do zmiynkczanio stosowa� literka “j”, abo “miynki znak” “ı”. Po mojymu systym z miynkim znakiym jes tak samo dobry, jak systym Piotra, bo ko�dyj jego miynkij samog�osce odpowiada�aby k�mbinacjo miynkiego znaku i zwyk�yj samog�oski, np. “�” = ”ıe”, a m�my yno jedyn dodatkowy znak zamias siedmiu kryskowanych samog�osk�w. Oczywi�cie sp�g�oski “�”, “d�”, “�”, “�” i “�” zowdy zmiynkcza�y by sie same i niy zapisywali by my p� nich ani ”ı”, ani “j”. 3. Terozki �o “mazurzyniu”. Chyba Ci sie trocha p�myly�o. Mazurzynie to wypowiadanie “sz”, “cz”, “�”, jako “s”, “c”, “z”, np. “zrobis to”, “p�jdzies tam”, “m�m cas” zamias “zrobisz to”, “p�jdziesz tam”, “m�m czas”. To, �o co Ci si� �ozchodzi, to labilizacjo (polskie “labilizacja”), czyli wymowianie “o” jak “�o” i “�” jak “��” (np. “��n” - polskie “on”, “��na” - polskie “ona”). Z tym jes problym, bo podobno labilizacjo niy wystympuje na ca�ym �l�nsku. Jedni godaj�m to “�” mocnij, jedni s�abij, a pono� jeszcze inni wcale. My�la, �e to by cza jako� zapisowa�. Jak by to zjawisko dotyczy�o yno “o” i “�” na pocz�ntku s�owa, niy by�oby takiego problymu, bo wto by chcio�, “o” na pocz�ntku czyto� by jak “�o” i niy musieli by my tego zaznacza� w tek�cie. Ale znod �ech za� takie s�owa (z przedrostkami), w kierych zlabilizowane “o” jes w �rodku, np. “�ora�” (polskie “ora�”) i za�ora�. Niy wiym! Zdaje mi sie, �e Kaszeby chyba maj�m na zlabilizowane “o” specjalny znak. �o wiela sie oriyntuja, jes to “ò” - “o” kryskowane w przeciwno str�na ni� “�” (tego znaku ty� niy ma w LATIN2). 4. A terozki �o g�osce “�”. Muszymy mie� na to oddzielny znak, bo to jes inno g�oska ni� “u”. R�nica jes chyba tako, jak miyndzy “i” a “j”. “U”, podobnie jak “i”, jes samog�osk�m i tworzy sylaba. “�”, podobnie jak “j”, jes sp�g�osk�m i niy tworzy sylaby. Jak np. zapiszesz takie s�owa jak “bu�a” abo “ru�ka” - eli musia�o by to by� “buua” i “ruuka”? Po mojymu trocha bez synsu. Inno sprawa, jaki znak do tego zastosujymy. Polskie “�” to downij by�o miynkie “l”. Wymowia�o si� je tak jak na Ukrainie. Do dzisiej tak je wymowiaj�m niykierzi ludzie pochodz�ncy ze Wschodu. St�nd si� wzi�n znak na zaznaczynie tego dzwiynku. Ale �e Polska straciy�a ca�y Wsch�d, przijy�a si� zachodnio wymowa i dzisioj “�” wymowio sie podobnie do “u”, yno jako sp�g�oska. Angliki pisz�m przewa�nie “w”, Niymce “u”, ale u nich to niy jes taki problym. Jak to robi�m inne nacje - niy wiym. Mo�e wziyli by my jakie� “u” z krysk�m, kropk�ma abo k�kiym? Za takim samym znakiym jak w polskim przemowio nasze i niy ino przizwyczajynie. Wcze�nij prop�nujesz, �eby g�oska “�” zawsze zapisowa� jako “rz”, co ju� chyba w ogule niy mo f�netycznego uzasadniynio, yno przizwyczajynie. Za �ostawiyniym znaku “�” przemowio ty� to, �e czasym “�” wymiynio sie przi �odmianie s��wek na zwyk�e “l”, np. “bio�y” - “biel” - podobiy�stwo znak�w graficznych mo�e u�atwia� wartkie kojarzynie znaczynio s�owa przi czytaniu - por�wnej: “bioŭy” - “biel”. A tak w ogule, to my ju� chyba k�mpletnie sfiksowali! Chopy (bo kobiytek tu niy widza), niy m�my ziel�nego pojyncio �o tym, za co si� bierymy! Na dodatek niy m�my �odengo ani spod Opola, ani Cieszyna. A tam chyba godka jes zdziebko inno! J�zek Kulisz |
| |
|
[ AKTUELL ] [ POLITIK ]
[ EKO-NOMIA ] [ KULTUR ]
[ HISTORIA ] [ Z ARCHIWUM ]
[ PUBLIKACJE ] [ MINIATURY ]
[ VITA ] |