Papierowy pieni�dz zast�pczy gminy Knur�w
Z pocz�tkiem XX wieku Knur�w by� gmin� wiejsk� z obszarem dworskim, stanowi�c� cz�� powiatu rybnickiego. Wi�kszo��
mieszka�c�w by�a Polakami. Rozw�j miejscowo�ci jednak zwi�zany by� �ci�le z przemys�em, a zw�aszcza z wybudowan� na pocz�tku
wieku kopalni� w�gla kamiennego „Knur�w”.
W sierpniu 1914 roku, po wybuchu I wojny �wiatowej, podobnie jak w innych gminach i miastach g�rno�l�skich i tu
dotkliwie odczuwano brak pieni�dza kruszcowego (monet o nomina�ach od 1/2 do 20 marek), co bardzo utrudnia�o wszelkie rozliczenia pieni�ne.
Szczeg�lnie uci��liwe by�o to dla licznej za�ogi najwi�kszego zak�adu, czyli kopalni.
Aby jako� si� z tym upora� IV Kr�lewski Inspektorat G�rniczy, maj�cy sw� siedzib� w tej miejscowo�ci, wyemitowa�
dla potrzeb kasy kopalnianej banknoty zast�pcze o nominale 5 marek. W innych miastach i gminach, gdzie w�a�cicielami kopal� byli
prywatni przedsi�biorcy, to oni byli z regu�y wystawcami takiego pieni�dza zast�pczego. Kopalnia „Knur�w” by�a jednak
przedsi�biorstwem pa�stwowym, gdy� jej budow� (w latach 1904-1910) finansowano w ca�o�ci z funduszy skarbu pruskiego. Bezpo�rednim
wydawc� bon�w mog�a by� w tym przypadku pa�stwowa agenda nadzoru g�rniczego.
Walory pieni�ne wydrukowane zosta�y jednostronnie na r�owym papierze, w ilo�ci nie wi�kszej ni� 4000 sztuk.
Zapewne nie wszystkie zosta�y wprowadzone do obiegu, gdy� cz�� mog�a stanowi� pewn� rezerw� kasow�. Na banknocie podano dat�
emisji 12.VIII.1914 roku oraz okre�lono dat� wa�no�ci tego pieni�dza 1.IX.1914 roku. By�a to wi�c emisja kr�tkoterminowa. Pomimo
tego jako pewne zabezpieczenie zastosowano numeracj�, piecz�� urz�dow� i odr�czny podpis. Do wymiany tych walor�w na pa�stwowe �rodki
p�atnicze zobowi�zana by�a kopalniana kasa. Praktycznie nie obesz�o si� te� bez pewnego ograniczenia, gdy� kasa ta wymienia�a
minimum 4 sztuki o ��cznej warto�ci 20 marek. Mimo wszystko jednak praktycznie ca�o�� wprowadzonych do obiegu walor�w zosta�a
wykupiona.
Na tym jednak historia tego knurowskiego notgeldu si� nie zako�czy�a. Po pewnym okresie przechowywania ich w kasie,
walory te zosta�y ponownie u�yte, gdy przy kopalni utworzono ob�z jeniecki. Wystarczy�o je wtedy opatrzy� obustronnie stemplem o tre�ci
„Nur fur Kriegsgefangene” i wprowadzi� ponownie do u�ytku, tym razem ju� jako typowe bony jenieckie. Dzisiaj na rynku
kolekcjonerskim spotyka si� praktycznie te walory tylko z tak� piecz�ci�, co mo�e �wiadczy� o tym, i� ca�o�� emisji zosta�a w
ten spos�b wykorzystana. Jako ciekawostk� warto te� doda�, �e spotyka si� rzadsz� odmian� z b��dnym nadrukiem, a poza tym
stosowano fioletowy lub niebieski tusz.
Cho� ju� w roku 1917 wiele gmin, miast i instytucji ponownie wprowadzono do obiegu lokalnego w�asne emisje niskonomina�owego
pieni�dza zast�pczego, to w Knurowie jednak do tego nie dosz�o. W jakim� ograniczonym zakresie mog�y tu by� jednak stosowane edycje
magistratu Rybnika. Sytuacja uleg�a jednak zmianie z ko�cem wojny, gdy w�adze pa�stwowe wr�cz zach�ca�y do emisji takiego pieni�dza
(cho� by�o to tylko przej�ciowe).
Z uwagi na znaczn� deprecjacj� marki niemieckiej w czasie wojny, z ko�cem 1918 roku potrzebne by�y banknoty zast�pcze o
wy�szych nomina�ach, aby jako� zaradzi� brakowi pa�stwowego pieni�dza na rynku lokalnym. Nawet przeprowadzona wtedy specjalna emisja
dla potrzeb ca�ego G�rno�l�skiego Okr�gu Przemys�owego, gdzie w�r�d wystawc�w wymieniono te� powiat rybnicki, nie zapobieg�a
szerszej emisji pieni�dza tego typu.
W Knurowie ponownie wystawc� bon�w pieni�nych okaza� Inspektorat G�rniczy, przy czym tym razem wydano dwa odcinki o
nomina�ach 20 i 50 marek. Walor dwudziestomarkowy wydrukowano jednostronnie na papierze w kolorze zielonym, ze znakami wodnymi. Nomina� 50
marek wykonano natomiast na bia�ym papierze ze znakami wodnymi. Dodatkowym zabezpieczeniem by�a numeracja, urz�dowa piecz�� i odr�czny
podpis. Walory te wa�ne by�y od 12.XI.1918 r do 10.XII.1918 r. Przy ich wykupie nie mia�o ju� dochodzi� do �adnych ogranicze�.
Na tym dzia�alno�� emisyjna urz�du nadzoru g�rniczego w Knurowie definitywnie si� zako�czy�a, co jednak nie znaczy
wcale, �e w tej miejscowo�ci nie pojawi�y si� ju� �adne inne pieni�dze zast�pcze typu notgeld�w.
Podczas plebiscytu mieszka�cy Knurowa opowiedzieli si� w wi�kszo�ci za Polsk�, czego si� mo�na by�o spodziewa� z
uwagi na istniej�ce proporcje stosunk�w narodowo�ciowych, a nawet na wcze�niejsze wybory samorz�dowe, w kt�rych Polacy na 12 mandat�w
zdobyli 9.
W III Powstaniu �l�skim miejscowo�� ju� 3 maja zaj�ta zosta�a przez powsta�c�w, a nieco ponad rok p�niej Knur�w
zosta� oficjalnie przej�ty przez w�adze polskie. Aby jako� upami�tni� te wydarzenia, samorz�dowe w�adze gminne wyemitowa�y w maju
1922 roku seri� pami�tkowych walor�w zast�pczych o nomina�ach 1, 2 i 5 marek.
Na kolorowych awersach nomina��w 1 i 2 marek umieszczono widok kopalni „Knur�w”. Natomiast na awersie nomina�u
5 marek znajdujemy zdj�cia przedstawiaj�ce uroczysto�� patriotyczn�. Rewersy nawi�zuj� do wydarze� zwi�zanych z walk� Polak�w o
przy��czenie cz�ci G�rnego �l�ska do Polski.
Na ni�szych nomina�ach umieszczono zdj�cie gliwickiego cmentarza, gdzie w kaplicy mie�ci� si� tajny, niemiecki sk�ad
broni i amunicji. Arsena� ten by� podminowany i w czasie przej�cia przez wojska francuskie nast�pi� wybuch, w efekcie kt�rego cz��
�o�nierzy zgin�a. Na rewersie pi�ciomark�wki znajduje si� zdj�cie z pogrzebu doktora Franciszka Styczy�skiego, znanego gliwickiego
dzia�acza plebiscytowego i powsta�ca, kt�ry w kwietniu 1922 roku zosta� zamordowany przez niemieckiego boj�wkarza. Napisy na tych
banknotach zast�pczych s� dwuj�zyczne (niemieckie i polskie), a ich wa�no�� okre�lono na jeden rok. Seri� knurowsk� wykonano w miko�owskiej
drukarni Karola Miarki.
Podobne emisje pieni�dza zast�pczego o propagandowej wymowie, pojawi�y si� r�wnie� w innych gminach przy��czonych do
Polski. By�a to te� pewna odpowied� na identyczn� akcj� w miejscowo�ciach po�o�onych po stronie niemieckiej, gdzie ukaza�o si�
wiele serii notgeld�w o tre�ciach proniemieckich i antypolskich. Zreszt� w tym okresie do emisji pieni�dza zast�pczego nie dochodzi�o
praktycznie z powodu autentycznych potrzeb lokalnego rynku, lecz raczej w�a�nie z uwagi na pewne w�a�ciwo�ci propagandowe i reklamowe
takich bon�w, jak te� w zwi�zku z potrzebami kas samorz�dowych.
Kolekcjonerstwo tych walor�w sta�o si� bardzo popularne w�r�d licznej rzeszy zbieraczy, co by�o �r�d�em dodatkowych
dochod�w dla samorz�d�w. Pojawili si� ju� nawet hurtowi handlarze, gwarantuj�cy gminom zakup cz�ci takich emisji, co w du�ej
mierze uwalnia�o kasy samorz�dowe od obowi�zku wykupu tego pieni�dza za pe�noprawne �rodki p�atnicze. Sytuacja uleg�a zmianie z
nastaniem okresu hiperinflacji marki niemieckiej. Do kolejnej emisji w Knurowie jednak ju� nie dosz�o, w�a�nie z uwagi na zmian�
przynale�no�ci pa�stwowej tej miejscowo�ci.
Bronis�aw W�troba
