Z ksion�ki Rudolfa Pacioka - Fyrcok za briftryjgra
(kontynuacjo z poprzednigo numeru)
DYCKI U SIEBIE W DOMA
Roz te� prziklejy� se do Fyrcoka taki jedyn W�adek i szo� �nim od Myta w Pszowie a� po grabowski las.
Po drodze ciongny� go za jynzyk i ciongny�. Fyrcok jyny s�ucho� i bronczo� se po nosym, �e to niby s�ucho, ale zrozumie� nie sz�o
nic. Pr�bowo� se tyn W�adek dowiedzie�, co Fyrcok my�li o Hitlerze, o rzondzie we Warszawie, o posterunkowym, o sejmie, o zagranicznych
dyrektorach, co naszymu grubami rzondzom, o fajuszychtach, turnusach z powodu nadprodukcji wonglo, kindigowaniu. Nic nie mog se dowiedzie�.
Jak ju� byli za Parcelom, na g�rce blisko lasu, to wyciongny� Fyrcok z tasze, co no�jy� w nij chlyb i pula z kawom, ta swoja tromba
stra�acko, co jeszcze za czas�w jego starzika s�u�y�a stra�akom jak ku ogniu jechali. No, i zatrombjy� Fyrcok tak, �e w ca�ej
Libomi by�o s�ycha�. Nie trwa�o jyny pora minut, a tu ju� leci na przimo przez pola jego pieronym mondry pies, Cyzar.
- Wachuj Cyzar tego panoczka i nie dej mu se ruszy� tak d�ugo a� uza� zatrombia.
Pies - wielki wilczur alzacki - siedny� se na podwinytym ogonie i jak jyny tyn panoczek se ruszy�, a cho�by
nogom, to zaroski warczo� i szczyrzy� zymby. Panoczek musio� sto�, a Cyzor wachowo�, �eby se nie siod.
Fyrcok poszo� dudom na obiod i dziepjyrko jak se zrobjy�o dobrze �ma, to zatrombjy� i wtedy Cyzar
zostawjy� panoczka i polecio� na wieczerzo.
Jednego te� razu Fyrcok mio� kryto marka. Marka, to je tako okrong�o blaszka z numerym g�rnika. Jak
marki ni ma na tabuli w markowni, to znaczy, �e bergmon je na dole, a jak wisi, to je w doma. A jak tako marka je przikryto papi�rkym to
znaczy, �e nole�y tyn papi�rek przeczyta� i zrobi� tak, jak tam je napisane. A napisane by�o tak: zg�osi� sie w biurowcu pok. 501.
No, i poszo� Fyrcok do tego pokoju przed zjazdym pod �jymia. Przebleczony by� ju� tak, jak do roboty.
Galoty i kabot zababrane wonglym, �e nie sz�o by pozna�, jaki tyn ancug mio� farba, kiedy by� nowy. Jak go te panoczki w biurze ujrzeli,
to se a� cofnyli ku oknie. Fyrcok pado� "Szczy�� Bo�e" i do� tyn papi�rek panoczkowi, co se ze sto�ka nie ruszy�.
- Za niesubordynacj� wobec sztygara objazdowego zosta� pan ukarany grzywn� 10 z�otych - pado� urzyndnik
a wyglonda�o, jakby godo� do tego papi�rka a nie ch�opa.
- Przeca mog mi powiedzie�, �e potrzebuje piniyndzy - pado� niby som do siebie Fyrcok. - Jo bych mu do�
i bez tego papi�rka, �eby se strzewiki kupjy�, bo ju� kromfleki mo tak po�cinane, �e jak na sztajgra objazdowego, to wcale nie pasuje.
Po co zaroski taki �jyn�ki s�owa? Niesubordynacja...
To s�owo powt�rzy� Fyrcok tak g�adko, �e dziepjyrko teraz tyn urzyndnik na niego zajrzo�, ale nic nie
pado�.
Z Libomi do Brzezio na Lukasynie - kaj by�a granica pa�stwowo z urzyndym celnym - by�o blisko. W
niedziele karIusy tam chodziy�y na nimiecki piwo, bo zaroski po polskij stronie by�a karczma. Ciekawie te� by�o pozaglonda� na tych, co
autami przez granica lygalnie przejy�d�ali. Lygalnie, a nie tak jak szmuglyrze, na zielono.
Od Lukasyny do Raciborza, co to by� ju� za Odrom i po stronie Njymiec, sz�o se dosta� bez papi�r�w.
Tam granicy tak fest nie wachowali. Jak stra�nik szo� ku Markowicom, to od strony Libomi szmuglyrze przelazowali, a jak szo� nazod, to �migali,
a� se za nimi kurzy�o od strony Markowic. Trzi minuty emocyji i ju� byli w Oborze - po njymieckij stronie. Ta Obora to las, krzoki, stawy,
aleje spacerowe. W niedziele to Raciborzoki tam �wjy�ym luftym oddychali. Po�owica lasa by�a po polskij stronie i tam sz�o niejlepszy
przez granica przelazowa� na zielono.
Nikiedy te� takigo szmuglyrza te celniki gonjy�y. Trza wiedzie�, �e to przelazowani przez granica odbywa�o
se w nocy. Jak ju� tym szmuglyrzom by�o ciyn�ko ucieka�, to pociepowali swoji miechy z toworym kaj se da�o: w zegrodach, w rantach, pod
mostkami, w krzokach. Nikiedy, to a� na Parceli ludzie rano znejdowali miechy z toworym za szopami i w swoich zegrodach. Wtedy ludzie
pryndko wszyjstko poschroniali, �eby policyjoki nie wywonia�y. Na drugi dziy�, abo na trzeci przichod�jyli te szmuglyrze po swoi miechy.
Za uratowani takigo miecha dostowa�o se roztoma�to�ci jak: myd�a, pasty do zymb�w i do strzewik�w, graczki dlo dzieci czekulady i - co
tam jeszcze w tych miechach by�o �acniejszego. Niejbardzij to se op�aca�o kupowa� w Raciborzu, a sprzedowa� w Polsce �acne zygarki,
brzitwy, maszynki do strziganio w�os�w, graczki dlo dzieci i roztoma�te wonid�a, ly�cuszki...
Roz te� przisz�o dw�ch policyjok�w do zegrody od Fyrcoka. On tam mio� tako stud�jynka przikryto deklym.
Wody tam mocka nie by�o, ale do podlywanio sza�otu styk�o. Jak policyjoki ujrza�y Fyrcoka przi tej studni, to se pomy�leli, �e on tam
mo jaki miech od szmuglyrza. Prziszli po cichu i stanyli za plecami nachylonego Fyrcoka. Jak jyny Fyrcok ich zmiarkowo�, to jeszcze bardzi
se schyly� i wo�o: - Wyly�! No, wylazuj pieronie zaklynty. - I jak pora razy. Jak se te policyjoki nachyly�y nad plecami od Fyrcoka- to
on jak nie rypnie se zdrowo, bo prawie na obiod mio� groch�wka. Potym wyprostowo� plecy i pado�: - No, nareszcie pieron wyloz.
Policyjokom zrobjy�o sie g�upio i poszli bez s�owa. Nawet sztrofy za obraza w�adzy mu nie wypisali.
Jako� tak w tym samym czasie - chyba w 1936 roku, jak Hitler zaczon we Wolfsburgu stawia� fabryka, co tam
mieli te volkswageny produkowa� - to pszowsko gruba sprzedowala ko�a (rowery jakby to Fyrcok rychtyk Polokom prze�o�y�). By�y to kola
damski, ch�opski, balonioki, na rajfach z drzewa i metalu. Te balonioki to byly na dwa gangi i sz�o do nich przykrynci� motorek od Sachsa.
Jak Hitler zaczon produkowa� we Wolfsburgu te auta volkswageny, to zaroski ludziom pado�: w razie wojny trza bydzie te auta odda� dlo
wehrmachtu. W Pszowie te� taki jedyn urzyndnik w cechowni og�o�jy�, �e wszyjstki balonioki, co se g�rniki kupuj�, musz� by�
registrowane. To - jakby nie dej Bo�e przisz�o do wojny - trza bydzie te balonioki odda� dlo wojska.
Niejwjyncyj to te ko�a kupowa�y bergmony z Brzezio, Syryni, Kornowaca, Rzuchowa, Pstr��nej, bo te wsie
by�y po�onczone z Pszowym cymyntowom, a nawet asfaltowom szosyjom, co sz�a z Rybnika na Lukasyna. Fyrcok se ko�a nie kupjy�, bo na
przimo przez pola, miedze i polnymi drogami na kole nie idzie jecha�. Jakby chcio� cymyntowom szosyjom, to by mio� roz tela drogi. Musio�
by jecha� przez Syrynio, abo przez Rzuchow, Lyng�w, Potoki.
Zamiast ko�a kupjy� se Fyrcok nowo taszynlampa od takigo jednego znajomego szmuglyrza, co mu j� ekstra z
Raciborza przinios. Jak se w nocy takom taszynlampom blysknie, to jakby Julik Szyra z Krzi�kowic swoim autym jecho�.
Szyra mio� pjyrszy we wsi auto i pjyrsze prawo jazdy. Tym autym woziy� towor do swojigo sklepu, co go
postawjy� tam, kaj szosyje rozchodzom se na Psz�w i Rydu�towy. Dziepjyrko trocha nieskorzij - za Szyrom - kupjy� se auto piwiorz Jona.
Za nim jeszcze taki jedyn masorz z Pszowskich Do��w. I jeszcze Mandera mio� auto, ale do wo�ynio ludzi. Na �luby, do dochtora, na bana
i - kaj tam jeszcze kiery chcio�.
To ko�a sprzedowa�a gruba na abcalong, znaczy - na raty. Baloniok kosztowo� trzista z�otk�w. Jak kiery�
by� mondry, to se kupjy� damski ko�o, to nie musio� tego registrowa� dlo wojska. Ale tym, co se kupjyli balonioki nie sz�o powiedzie�,
�e to g�upki; przeca oni te ko�a kupjyli jyny z my�Iom o tym, �eby w razie wojny odda� wojokom.
M�j ojciec te� kupjy� se baloniok. Przez to ni musio� rano tak wczas stowa� do roboty.
Za stodo�om od Cichego sztajger Walek coroz czy�i��jyj t�umaczy� g�upszym od niego wiadomo�ci z
radia, co to - te� na abcalong - kupi�o je p� Parcele oroz. Radiostacja Gliwice nadowa�a po njymiecku, a ta z Katowic - po polsku.
Warszawy za dobrze nie by�o s�ycha�, za to ze Lwowa i Krakowa slyszalno�� by�a dobro.
Nikiedy - a ostatnio coroz czy��jyj - posiedzio� z Parcelokami Fyrcok, jak szo� ze szychty dudom.
Jedyn drugigo poczynstowol pres�wk�. Jedni natkali se fajka, a inksi woleli skrynta. Nikiery umio� takigo skrynta zrobi� jednom rynkom.
Do bibu�ki "solali" nacis fajnsznitu, skryn�jy� jak w maszynce, polizo� bibu�ka i sklejy�.
Z tych niejnowszych opowie�ci to se nie sz�o pochyta�. Cho� my ju� do szko�y chod�jyli, to za Boga
nie umieli my se da� rady. �odyn nie umio�, abo nie chcio� nom powiedzie�, czy wjynkszym grzychyrn jest by� Njymcym, Polokym, G�rno�lonzokym,
socjalistom, komunistom ... O wszyjstkich ludzie godali tak i tak. Dobrze i �le.
Jak my jeszcze nie chod�jyli do szko�y powszechnej w Krzi�kowicach, to jako� wszyjstko wyglonda�o na u�o�one
i za�atwione na - conejmyni - pjy��set lot. Nic ni mo prawa se zepsu� abo zmjyni� na gorsze. Dycki musi by� w pogodne dni wida�
Sudety w Njym�cach i Beskidy po naszej i czeskij stronie. Dycki Walek bydzie niejmondrzejszy na ParceIi a Fyrcok niejodwa�niejszy - a
nikierzi godajom, �e je jeszcze mondrzejszy od Walka jyny ni mo takich szk�.
Ale, jak my ju� przele�li przez ta pierzi�sko bariera siedym lot, to se nom wszyjstko zaczyno psu�;
jeszcze nie wali�, ale psu�. W szkole byli my karcyni za naszo �lonsko godka. Byli my ga�bjyni za to, �e tak brzidko godomy. Jedni
mieli wszyjstko w rzici, bo od ma�ego byli szykowani na bergmon�w, ale by�y te� taki rodziny jak Chimka, co chcieli cho� jedno dziecko
da� kaj� wyuczy�. Faro�, to by� szczyt. Nauczyciel - marzyni niejednego �lonzoka, co se my�lo�, �e jak nasze dzieci bydzie uczy�
nasz rechtor, to nie bydzie im obrzidzo� dziecinnego �ywota. Bogaci robjyli co mogli, �eby douczy� swoji pociechy, bo ko�dy Buba, Lolu�,
Bolu� z domu sklepikorzy, szynkorzy, ceglorzy by� przeznaczony - jak se pada�o - na k�jyndza, abo rechtora. Adwokat�w, dochtor�w, in�ynier�w
- �lonzok�w - toch wtedy nie zno� ani jednego. Na pewno by�o ich pora, ale nie u nas.
S�ysza�o se nikiedy taki s�owa: - Ucz se synek - zachyncali sklepikorze - to bydziesz sprzedowo� za
ladom.
To, co dlo Buby by�o degradacjom, to dlo nos - zza stodo�y od Cichego - by�o szczytem marzy�. �odyn
snas se nie buntowo�, bo dosta� po szkole robota na grubie, to ju� wjyncyj nie trza. Nikierzi i tego ni majom. Chodz� na Anna, czytajom
og�oszynio, wypytujom znajomych, czy nie wiedzom o jakij robocie, bo oni by se ko�dej chy�jyli. Nikiedy Walek - Fyrcok nigdy - nacisko�
na hamulec, jak za mocka pytali.
Po tych radiowych godkach z Gliwic i Katowic - a roz na tyd�jyn ze Lwowa, skond my s�uchali To�cia i
Szczepcia - pyta� by�o coroz wjyncyj. Mo�no tamci z tych Sudet�w te� na naszo strona zaglondajom. Mo�no przijadom do nas za Hitlerym i
bydom nami rzondzi�? Ale, przeca tak zwyczajnie to oni do nas przij�� ni mo�gom. Na Lukasynie jest granica. Musia�o by do�� do
wojny.
Na Parceli chlopy rozwa�a�y: kiery tez piyrszy dostanie powo�anie do wojska?
Fyrcok w tej sprawie mio� w�asno wersyjo: - Krakowczyka, tego artysty malyrza, weznom pjyrszego - pado�,
a my to slyszeli - bo...
I potym wyt�umaczy� wszyjstkim, czamu? - Artysta potrzebuje jyny som siebie - prawjy�. - �odyn dyrektor
z gruby nie bydzie go reklamowo�. Potym p�jdzie Kusto� spod grabowskiego lasa. On je bezrobotny i te� �odnymu - opr�cz wojska - nie je
potrzebny. Na ta fyrckowo przepowiednia nie trza by�o d�ugo czeka�. Dok�adnie w takij kolejno�ci rozno�jy� briftreger powo�anio do
wojska.
Ojciec Richusia toby ni mio� nic przeciwko tymu �eby u nas uza� Njymce rzondziy�y. Onego jako� tak
bardzij ku Niymcom ciongnie. On mo rod porzondek, a kaj kiery od dziecka jest do porzondku prziuczony, to mu bydzie wszyjstko jedno, kiery
mu bydzie rozkazowo�. Walek wolo�by, �eby se nic nie zmiynjy�o, bo na grubie mo do�bro posada, ludzie majom go te� radzi, na Parceli
je niejmondrzejszy, jak chce, to te� czysto po polsku z urzyndnikami pogodo.
M�j ojciec s�u�y� w latach 1924-25 w Korpusie Ochrony Pogranicza (w KOP-ie) na wschodnij granicy w Bia�ozurce.
Za to mio� pewno robota na Annie i cho� nikiedy by�o �jynzko z powodu nadprodukcyje wonglo, to mu nie kindigowali. Ojciec te� by chcio�,
�eby se nie nie zmjyi�jy�o.
Stary Cichy ju� mo tela lot, �e wszyjstko mu jedno. Po nimiecku umi lepszy ni� po polsku. Do wojska go
nie weznom, bo za stary. Porzondku tez go juz �odyn uczy� nie musi, bo jest tego nauczony od ma�ego. Fedrowo� na Annagrubie przed
pjyrszom wojnom �wia�towom, potym fedrowo� na Kopalni Anna, a� se zestarzo� i jak mu przidzie uza� fedrowa� na Annagrubie, to przeca
- tak doprowdy - to nic se w jego �yciu nie zmjyni.
Fyrcok jak umio�, tak t�umaczy� wszyjstkim na Parceli - i kiery go tam spoza Parceli jeszcze chcio�
slucha� - �e my dycki byli u siebie w doma. Nieproszone go�cie se jyny zmjynia�y. Tych, co momy terozki, to my se doprosi� nie umieli,
a jak przez trzi powstanio na siy�a my se ku Polokom wci�li, to potym wysz�o, �e kiery chcio� dosta� robota, to musio� wyjecha� do
Niymiec - do Hindynburga, abo K�nigsh�tte. Weznymy se jyny brata od Kustosia spod grabowskigo lasa, co go do wojska �ciongnyli, ale w
Polace roboty mu nie dali. Tyn starszy wyjecho� do tego Hindynburga i obsto�, a m�odszego, co zosto� w doma, wywjy�li a� kandy� pod
Warazawa. jakby my ni mieli u nas czego broni�.
Na Njymcow i Polok�w to my tukej som ju� skozani. Roz jedni, roz drudzy majom nad nami w�adza.
Jak w deszczowe dni, abo w zimie, za stodo�om od Cichego nie sz�o posiedzie�, to my se spotykali abo w
richusiowej, abo w chimkowej cha�upie. Przewa�nie dwie izby pod dachym by�y puste i my se mogli uczy� �wiata wiela my jyny chcieli.
Jednego razu do�ech mojimu starzikowi Franckowi ze Rzuchowa taki pytani:
-Starziku! Kim jo tak rychtyk je?
Starzik d�ugo nic nie godo�, jakby zbjyro� my�li. Mi se zdowa�o, �e starzik nie s�yszo� toch jeszcze
roz zaczon - Starziku. - Ale wtedy nie do� mi sko�czy� i pado�:
- Co ci te� synek strzely�o do tej �epetyny? W szkole ci nie godali, co� ty je? A do jakij szko�y
chodzisz? Przeca wiysz po jakimu se uczysz?
- Ja. To� to wiym, �e po polsku, ale czamu Hubert pado� na Antka "pieronowy Polonus". Jak tu
przijdom Njymce, to on bydzie Hubertowi pucowo� strzewiki. Powad�jyli my se o to, kiere fligry som lepsze - Messery, czy �osie?
- A ty jako my�Iisz?
- No, przeca �e lepsze som Messery - pado�ech starzikowi, bo Richu� i Chimek tak samo my�leli.
Starzik Francek zukurzy� se tako d�ugo fajfka, co to jom z Botropp (we Westfalyji) prziwioz, jak tam na
grubie dwano�cie lot robjy�. Po tym przijecho� do Rzuchowa kupjy� dwano�cie hektar�w, zbudowo� cha�upa, stodo�a i masztalnie, i tak
zosto� gospodorzym, cho� na Annie te� robjy�, �eby na staro�� mie� trocha grosza, ale za Polskom to by� pieronym fest. Som
niejstarszego syna Paula do powstanio wys�o�. Walczy� pod g�rom �w. Anny. Przez to starzik nie by� zadowolony, �e jo wola Messery od
naszych samolot�w, co se �o� nazywajom.
Starzik mio� dziewjy�cioro dzieci. Jyny trzech synk�w. Sze�� dzio�ch. Przez to tych dwano�cie hektar�w,
jak zaczon dzieli� na ba�place, to w jednym konsku niewiela tego zosta�o. M�j ojciec te� dosto� ba�plac na Pytlikowcu przi granicy z
Krzi�kowicami. I tam te� zbjyro� materyjo na budowa. Tam te� nikiedy przichod�jy� starzik, i tam dowo�ech mu k�opotliwe pytanio.
Wtedy te� na moi pytani - kim jo tak rychtyk je? - jasnej odpowiedzi �ech nie dosto�.
Odpowiedzi na taki i inksze pytanio szuka�o se te� przi szkuba�niu w zimowe wieczory pjyrzo. Baby szkuba�y
pjyrze, a synki rob�jyli na z�o��, rozdmuchujonc pi�rka. Staruszkowie wspominali downe czasy. W tamtych czasach jeszcze starzi byli na
wy�amku. Nie by�o �odnych dom�w starc�w. W takim wielopokolyniowym budynku, kaj by�o miejsce dlo
niejstarszych i niejm�odszych, sz�o se wjyncyj nauczy� o �yciu ni� terozki w tych roztoma�tych �wietlicach, domach kultury i kaj tam
jeszcze kiery pieron dzieci nom nie wcisko. Cho� terozki - to i wciska� przestali.
Przi szkubaniu pjyrzo by�o o takich sprawach, �e po latach - jak mi se przipomnia�y starzikowe bojki -
toch dziepjyrko zrozumio�, �e to nie by�y �odne bojki jyny �ywo prowda, Starzik, rychtyk opowiado� to, co som prze�y� i zapamjynto�.
Te niby bojki starzika pasowa�y do wydarzyi� z historii, o kierych �ech se nieskorzij uczy�. Zaczyno� od rzond�w Fryderyka II, �elaznego
kanclerza Bismarcka i kanclerza B�lowa, od wojny Prus z Austriom.
Starzika ojciec s�u�y� w austriackij armii. Musia�y to by� lata 1740-1763, kiedy Friedrich II wzion nom
G�rny �lonsk z wyjont�kjym cieszy�skiego i opawskiego. August - by�o na drugi tyniu austriackimu wojokowi.
Jak na �w. Miko�aja poszo� na wojna, to d�jepjyrko na �w. Micha�a - za sztyry roki - prziszo� nazod.
I tak to, w zimowe wieczory dowiadywo�ech se od starzika, �e w tych czasach, jak August by� przi wojsku,
to na �lo�sku mjyszkali jyny ci, co se tu z dziada-pradziada rod�jyli. Dziepjyrko jak ta �jymia zajyni Prusaki, zaczyna se akcyjo
kolonizacyjno. Musia�y to by� lata 1742-1786. Wtedy z g�ymbokich Njymiec �ciongnyli na �lonsk pora ty�jyncy kolonist�w. Dlo nich by�y
budowane ekstra wsie i osady, Przeca ma�o kiery wiy, �e dzisiejsze Podbucze, Obszary, Rz�d�wka, Marusze, Kucharz�wka to - dow�niejsze
- Egersfeldy, Romanshofy, Altensteiny... Wtedy m�j rodzinny Rzuch�w nazywo� se Schonburg, Pstr��no - Fischgrund, Pogrzebie� -Kammdorf
(a mia�o by�: Eichendorff; od nazwiska �lo�skiego poety Eichndorffa, kiery jaki� czas mjyszko� w
Pogrzebieni).
Dowiedzio�ech se te� od starzika o HAKATA, co to w Libomi skupia�a 42 cz�onk�w z Ligoty Tworkowskij,
Bukowa, Syryni. Jakech ju� by� synkym i chod�jy�ech "do szk�", to dziepjyrko wtedy wyczyto�ech z ksion�ek, �e musia�y
to by� lata 1894-95, kiedy to tyn zwionzek HAKATA za�o�ono w Poznaniu.
Poma�u zaczyno mi se wszystko w g�owie uk�oda�. Po Bismarc�ku nasto� kanclyrz ksion�e Bernard B�low.
Jeszcze nieskorzij jego nastympca, Hollweg. W 1903 roku uchwolyIi Ostmarkenzulage; to taki dodatek dlo o�jedly�c�w.
Rok potym wysz�a ustawa o osad�nictwie. Polokom nie by�o wolno budowa� cha�up. Z tego to czasu momy w Wielkopolsce "W�z Drzyma�y",
a w naszym Pszowie tragedyjo Chr�szcza, co to o nim Gustaw Morcinek napiso� w "Wyr��banym chodniku".
Tam Chr�szcz nazywo se Franciszek Waloszek. Zastrzely� on z rozpaczy �andarma
Rotha, jak go wyciepowo� z le�pianki, a potym siebie zastrzely�.
O tym wszyjstkim opowiado� starzik w zimowe wieczory, jak zza stodo�y od Cichego wygania�a nas do izb
wczesno cjymno��. Walek i Fyrcok kiwali jyny g�owami i prziznowali starzikowi s�usz�no��, jak to oni
godali: - Stary Francek mo recht. - Nikiedy od sie�bie jeszcze przipominali s�owmi: - A pamjyntocie Francku, jak to w Radlinie dzieci
sztrajkowa�y? Wtedy za rdzynne nimiecki szkoly to uznowano nawet taki, kaj jyny 25 procynt dzieci goda�o po
nimiecku. W tym czasie sztrajkowaly te� dzieci we Wrze�ni kole Poznanio. A pamjyntocie, jak 31 XII 1918 roku Prezidynt rejyncyji opolskij
wydo� rozporzondzyni, �e don�ynio do oderwanio G�rnego �lo�ska od Rzeszy to je zdrada. Oni na to godali "zdrada stanu".
To by�o sztrofowane.
- Ja. To� od sztrofowania to nom tukej �andar�w nie brakowa�o, jyny od pocieszanio �odnego my nie mieli,
bo faro�e te� trzimali z �andarmi.
Nikiedy to te� se ch�opy pieronym powad�jyli. M�j ojciec dycki godo�:
- Jeszcze my som w Polsce, a wy - to by�o kierowane do Walka abo Fyrcoka, a nikiedy i do starzika -
opowiadocie dzieciom taki rzeczy, jakby�cie ich szykowali na powitani Hitlera.
Ja, to by� kij w mrowisko. Zarozki Walek wjecho� na ojca i pado�, �e nole�y zna� dzieje w�asnej �jymi;
czamu synki majom nie wiedzie� zawczasu, od kogo my se uczyli sprzontanio plac�w i szosyje w ko�do sobota przed cha�upami a� do osi
jezdni po swojij stronie? - Czamu majom nie wiedzie� tego, jak nas uczyli? Przeca my te� takimi czy�ciochami od razu nie byli. Pamjyntosz,
jak �andarmy przijecha�y w kiero� sobota na plac starego Gintra z miet�ami i �opatami? Wysprzontali mu sami ca�e obej�ci, a� se
blyszcza�o, a na koniec zebrali wszyjstki �mieci na jedna kupa, otwarli okno do jego niejwjynkszej izby i
wszyjstko mu wciepali do pojstrzodka. Sztrofy nie dosto�, ale na pewno wolo�by zap�aci� pjy�� talar�w, ni� chodzi� po wsi z ga�bom,
jako mu narobjyli. Ale pomog�o. Onymu, dzieciom i wnukom. Do dzisiej maj� u siebie niejczy�cij w gminie.
A potem Fyrcok uza� zaczon z inkszej beczki i pado�: - Cz�o�wiek nie je ani �lepy, ani na tela g�upi,
�eby nie rozumie�, co se dzieje? Po�ciongali nom do wojska Krakowczyka, Kustosia, Manusia, J�zefa, Wichtora... i kaj oni som? Jedyn pod
Warszawom, drugi w Dymblinie, trzeci w Modlinie, szczworty pod Krakowym, pion�ty... Wszyndzi ich wywo�om, jyny ni ku gmicy na Lukasvnie,
ani do Rybnika, Miko�owa. Wszyndzi jyny nie tu. No i co? - pyto� i zaglondo� ch�opom w oczy, - Czy to nie je rojmowani drogi dlo Hitlera
jeszcze przed wybuchem wojny? Przeca jedyn Cha�aczek na granicy nie utrzimie tych pancr�w, flak�w i co�kij atleryje, co nad Odrom w
Raciborzu jyny na rozkaz czeko. Warszawa dycki nos mia�a w rzici, cho� nikierzi snas sami im do zadk�w wlazowali Ale terozki dziepjyrko
to wida�, jak g�ymboko nas tam majom. I co? Jeszcze bydziecie se g�ymbjyj ci�? Przeca to by ju� by�a nie jyny �lepota, ale i g�upota.
I pado� Fyrcok: - Niejbli�yj momy nasze wojsko w Rybniku. Wehrmacht mo pancry, atleryjo, a nasi mjom tam
pora woz�w i konie, jakby mieli po okolicy sza�ot rozwozi�, a nie broni� nas przed Njymcami. A po drugi, jest ich tela, �eby� ich w
jednej izbie do spanio pouk�odo�.
Fyrcok umio� uczy� se od inkszych i przoz to, jak zaczon goda�, to ma�o kiery umio� mu postawi�
kontra, bo zarozki by�o: - A pamjyntosz w�asno starka - zaglondo� do mojigo ojca - Magdalyna?
Starka Magdalyna sto dwa lata �y�a. Czyta� i pisa� umia�a. Pochod�jy�a z Fizi�w z Krzi�kowic. Paul
Fizia by� dow�dcom III kompanije w POW-ie (znaczy, w Polskij Organizacyji Wojskowej). Taki byly Fyrcoka "autorytety", jak to
godajom po uczonymu na tych, co se zas�u�yli na pamjy��. Fyrcok prawie dlo ko�dego mio� tako armata, co to - jak �nij wystrzely� -
to �odyn nie umio� powiedzie�: "g�upoty godosz". To by przeca znaczy�o, �e som siebie - abo swoja rodzina - obra�o.
Mio� te� Fyrcok talynt do wywa�anio s��w. Jakby tak posadzi� na jednej szoli od wogi policyjoka a na
drugij Fyrcoka to by by�a r�wnowaga. On se nie dowo� chyci� za s�owa, cho� nikierzi pr�bo�wali. Ani policyjokowi, ani faro�owi nie
utrudnio� �ywota. Dycki godo� "nie styrkej nosa, kaj nie dosz grosza". Nikierzi to se nawet zastanowiali, jakigo te� Fyrcok mo
w pojszczotku ducha? Przeca �lo�zok dycki je w pojszczotku mjyndzy Polokami i Njymcami; bo Czech�w to ni ma co liczy�, cho� onym te�
�lonsk wonio. Przez to ko�dy musi mie� kierego� ducha mocniejszego. Fyrcok o tym wjy i nigdy nie powjy "joch je naszego ducha",
ale on tego "naszego ducha" wcisko ko�dymu, co by chcio� tym "naszym duchym" han�dlowa�. A potympio tych, coby go (znaczy,
tego ducha) chcieli sprzeda�. Przez to je rychtyk czystym, rasowym �lo�zokym i jako taki obnosi se ze swojom duszom po �wiecie, kiery je
jego w�asnym �wiatym, bo do cudzego se nie ci�nie, ale swoigo chce broni�.
Takim jawi se Fyrcok �lonzokom w czasach dzisiejazych. Rzecz polygo na tym, �e prawie ci Slo�zocy A.D.
1991 som w my�szo�ci i jyny do roboty. Ta wjynkszo�� - te� przeca od tej lekciejszej roboty i rzondzynio - nimo �odnego interesu w tym,
�eby Fyrcoka pamjynta�. A ju� prawie sra�jym do w�asnego gniozda by�oby dlo nich pisani o Fyrcoku. Przez to ta moja ksion�eczka o
Fyrcoku po�wima nosi� tytu� "Tylko dla �l�zak�w" abo "Nur f�r Oberschlesier". Tak pado� mi jedyn z tych rychtyk
Polok�w, coch mu do� maszynopis do przeczytanio. Wyra�jy� te� przi tym nadzieja, �e �odnyn mi tego nie wydrukuje.
A jednak - opowjym o Fyrcoku wszyjstko, co by�o dalij.
W 1936 roku stra� po�arno w Krzi�kowicach mia�a 7 lot. Jako bajtle, to my na �lonsku mundur�w nie
oglondali. Te g�rnicze, to jyny od �wjynta i na pokaz. Normalne bergmony tego ni mieli. Niejczyn�ciyj to my ogiondali g�rniczo orkiestra
na pogrzebach. Jeszcze policyjok�w w mundurach my jyny oglondali. Dwa razy d�jynnie - jak jecho� na kole od Pszowa na Rzuch�w i
zaglondol w ka�do dziua, bo tak trza by�o. Jak przejechol tyn policyjok, to by�o prawie tak, jakby walec drogowy przejecho�. Bezkuryjok
�od�nymu nie podarowo�. Na ko�do furmanka zajrzo�, czy mo tabula z nazwiskym i adresym i czy je porzondnie napisane. Jak by�o bele
jako, to te� sztrofa wypiso�. Hamulce kontrolowo�; czy ni ma mjyn�dzy szibrami szpar, coby na droga wylatowa�o to, co se furom wozi. Na
ko�ach musieli ludzie po swojij stronie je�dzi� a nie tam, kaj kierymu pasowa�o. Wszyjcy go s�uchali, a niejbardzij dzieci, bo te� i z
domu mia�y przikozane, �e policyjoka nole�y s�ucha� i d�jy� dobry mu goda�.
No, ale mieli my o tej stra�y po�arnej w Krzi�kowicach. Za�o�yli jom tacy ofiarni ludzie jak Aleksander
Szmelich, J�zef Pytlik, Albert Chytrowski, Karol Krabus, J�zef Szczygie�, Pawe� Dziwisz, Miko�aj Hibner, J�zef Grobelny, J�zef Bo�ek,
J�zef Janosz, Win�centy Manderla, Wilhelm Bizo�, Franciszek Po�miela, Pawe� Kubik, Pawe� Hibner. Tak to prziby�o nom w Krzi�kowicach
mun�dur�w. Z poczontku to stra�aki �wiczyli we w�asnych ancugach. Dziepjyrko nieskorzi dorobjyli se mundur�w.
Czynsto mieli �wiczynio do kupy ze stra�akami rzuchowskimi, kaj komyndantym by� ujec J�zef Granieczny, a
zastympcom ujec Alojz, niejm�odszy brat od ojca. Wtedy prawie ze wszystkich oko�licznych wsi przychod�jyli m�odzi i starzi na plac �wiczy�,
prze�wa�nie na szpilplac w Rzuchowie, abo w Krzi�kowicach, a nikiedy te� - jak po �wiczyniach by� festan - to w parku przi zomku w
Rzucohowie. Ale to ju� zale�a�o od humoru pana dworu, Moczulskiego.
Taki festyny stra�acki by�y przed wojnom modne. Gra�a orkie�stra g�rniczo. Handlorze mieIi te� swoji
�wjynto, bo towor szo� jak woda. Nikiedy te� odbywo� se taki festyn na ParceIi w "Lipce", abo na "Agnesgliku". Lipka
i Agnesglik to by�y taki polany w lesie mjyszanym, kaj przewo�a�y brzozy, dymby i buki. No, i krzok�w leszczyny nie brakowa�o. Ros�a
na tych polanach pierzi�sko fajno tro�wa. Ale po ko�dym festynie by�a wywalcowano beczkami z piwym, �ko�ami od w�zk�w lodziorzy, k�kami
od w�zk�w dziecinnych i zdeptano nogami. Po trzech, abo sztyrech dniach uza� by�o jak przedtym. Ludzie ucztowali bez politycznych hase�,
okoliczno��ciowych przm�wjy�. �odyn by tego dobrowolnie nie s�ucho�.
Jako� tak w zimie - z 37-go na 38-my rok - Fyrcok z Walkym, jakby ni mieli inkszej staro�ci, zaczyni
rozprawia� o Kongresie Polak�w w Niemczech, co by� szykowany na 6 marca 1938 roku w Berlinie. Przeca pod nosym Hitlera. Uczestnicy
kongresu ,wszyjstko p�a�jyli sami. Bana, hotel, wy�ywjyni - wszyjstko.
Dlo nos, dzieci, by�a to pieronym �jyn�ko sprawa do zrozumjy�nio. Pjy�� ty�jyncy delegat�w pojecha�o
6 marca 38-go roku na tyn kongres do Berlina. Poloki z Njymiec? Tego my nie umieli pojo��. Ani tego my nie umieli zrozumie�, o czym
jeszcze by�a godka. A godali o Hindenburgu, grentzschutzu, Lidze Narod�w, Republice Weimarskiej, III Rzeszy, Kongresie Genewskim i o my�szo�ci
na�rodowej w Njymcach. Wymjy�jano Litwin�w, Du�czyk�w, Fryz�w, �u�yczan, no i Polok�w, kierzi tyn problym - znaczy my�szo�ci - na
kongresie postawjyli.
My chod�jyli wtedy do drugij klasy i nasz �wiat by� prosty. Chcieli my pogodzi� wszyjstkich tak, jak my
se za stodo�om od Cichego god�jyli. Nigdy my se nie wad�jyli skyrsz roztoma�tych g�upot - czy kiery je z domu Polonusa? Heimaty? czy
przijecho� sto lot tymu z Njymiec? abo dzie�jy�� lot tymu z pozna�skiego? abo z Mazur (bo takich to my te� przed wojnom ju� na
Parceli mieli). Z cyntralnej Polski to jyny urzyndniki do nas przijy�d�a�y. Za� ci z pozna�skiego abo z Mazur, to do roboty; szukali na
�lo�sku szczy�cio i znejdli. A szczy��jym by�a przeca robota na grubie abo nikiedy we dworze u kierego� pana w Pszowie, Krzi�kowicach,
Rzuchowie, Dzimierzy, Kornowacu ... Wolorze na takich godaIi. Czynsto te� z wolorzy po czasie robjy�y se rasowe bergmony.
Jako� nom by�o pieronym smutno na my�l tako, �e w przisz�o�ci my te� bydymy se musieli znej�� jako�
prziczyna do znienawidzy�nio. Przeca - na wz�r tych doros�ych - nie bydymy mogli prze�y� co�kiego �ywota w zgodzie i poszanowaniu.
Bydymy musieli se rozy�� na sztyry strony �wiata. Po�yni� se z roztoma�tymi dzio�chami. Powadzi� se o bele co, bo nienawi�� jest
nom na przi�sz�o�� pisano. Bydymy se musieli broni� przed tymi, co we w�a�saym domie se snas �miejom, uznowa� za nasze nawet to, co
tak rychtyk nasze nie jest - cho�by bizantyjsko kultura bydzie se do nas wciska� na �jy�a (my zachodnio za swoja uznowomy), jak my se w
powstaniach ku Polsoe wciskali z nadziejom, �e to, co momy u nas lepsze ni� w cyntrum, bydzie Polsko mog�a bra� co�kimi gor��ciami i
za darmo, bo to przeca bydzie jejich. Ja t� w tym, to my se pieronym pomylyli. Nie do��, �e nie chcom od nas lepszego bra� za darmo,
to jeszcze majom nom za z�e, �e nie chcymy naszego lepszego zamjyni� na jejich gorsze. Przeca ju� downo Fyrcok godo�, �e tam kaj
zaczyno se maras, tam ko�czy se Europa.